W dzisiejszym zglobalizowanym świecie trudno wyobrazić sobie jakikolwiek przejaw twórczej działalności człowieka całkowicie pozbawiony odniesień do dzieł powstałych wcześniej. Dlatego też utwór inspirowany zaliczany jest do najczęściej spotykanych utworów tworzonych każdego dnia przez całą masę twórców na całym świecie. Zaraz obok utworu inspirowanego prawo autorskie wyróżnia utwór zależny, zwany również opracowaniem. To bliskie sąsiedztwo obu utworów powoduje w praktyce całą masę problemów. Okazuje się, że postawienie granicy pomiędzy utworem inspirowanym a zależnym jest zadaniem niezwykle trudnym. Dlaczego? Zaraz się dowiesz.
Zaprenumeruj newsletterUtwór inspirowany
Utwór inspirowany jest to utwór, który powstał pod wpływem psychologiczno-emocjonalnego odbioru cudzego dzieła, inspiracji dziełem innego twórcy. W procesie tworzenia utworu inspirowanego zaczerpnięty zostaje tylko wątek cudzego utworu. Utwór inspirowany jest samodzielnym dziełem, który posiada cechy indywidualnej twórczości artystycznej jego autora. Inspiracja drugim utworem stanowi tylko bodziec, pewien rodzaj natchnienia do realizacji własnego pomysłu.
istotą utworu inspirowanego jest zaczerpnięcie tylko wątku cudzego utworu [wyrok SN z 31 grudnia 1974 r., I CR 659/74]
Utwór inspirowany jest dziełem samodzielnym, niezależnym od żadnego innego utworu, a jego twórca dysponuje pełnią praw autorskich i może nim swobodnie rozporządzać. Najważniejszą cechą utworu inspirowanego jest jego samoistność. Wynika ona z faktu, że autor dzieła inspirowanego nie przejął twórczych elementów innego utworu (dlatego dzieło inspirowane nie zawiera elementów twórczych cudzego utworu), a jedynie elementy niechronione, np. charakterystyczne cechy określonego stylu.
wykorzystanie cudzego pomysłu, a nawet imion z cudzego utworu, przy oryginalnej treści nowego dzieła nie stanowi jeszcze opracowania cudzego utworu, ale własny oryginalny utwór
Podkreślenia wymaga fakt, że utwór inspirowany – chociaż zbliżony w wielu elementach do utworu zależnego – nie jest opracowaniem cudzego utworu (utworem zależnym).
Utwór zależny czyli opracowanie cudzego utworu
Czym natomiast jest utwór zależny? To nowy, samodzielny przedmiot prawa autorskiego, który jest jednocześnie zależny względem utworu pierwotnego. W czym objawia się owa zależność? Przede wszystkim w tym, że w utworze zależnym widoczny jest pewien zakres „twórczej ingerencji” w inny utwór. Utwór zależny powstaje poprzez przejęcie elementów o charakterze twórczym z utworu osoby trzeciej i inkorporowanie tych elementów do utworu zależnego – nowego dzieła w rozumieniu prawa autorskiego posiadającego własne cechy twórcze. Utwór zależny łączy w sobie elementy twórcze dwóch utworów:
- utworu, który został opracowany (utworu pierwotnego),
- utworu zależnego (nowego utworu, który powstał poprzez inkorporowanie elementów twórczych utworu pierwotnego).
O ile samo stworzenie utworu zależnego nie wymaga zgody twórcy utworu pierwotnego, o tyle jego rozporządzanie i korzystanie zależne jest już od zgody twórcy utworu macierzystego. Taka zgoda może być udzielona jako jednostronna czynność prawna bądź w formie umowy pomiędzy twórcą utworu pierwotnego a twórcą opracowania.
Utwór inspirowany vs utwór zależny
Dokonując oceny utworu inspirowanego i utworu zależnego należy przede wszystkim sprawdzić, czy oceniany utwór zawiera elementy twórcze cudzego dzieła. Często zdarza się przecież tak, że elementy zaczerpnięte z cudzego dzieła nie mają charakteru twórczego, są jedynie elementami pewnej koncepcji, określonego stylu.
Styl nie jest przedmiotem prawa autorskiego i nie podlega jego ochronie. W praktyce oznacza to, że utwór stworzony na podstawie jakiegoś określonego „stylu” (czyli zespołu cech pozwalających przyporządkować dzieło do określonej epoki, nurtu w kulturze lub twórcy) stanowi najczęściej samoistne dzieło inspirowane. Widoczne jest to szczególnie w branży modowej, gdzie nowatorskie kroje i fasony projektów prêt-à-porter są tworzone przez projektantów czerpiących inspirację z najróżniejszych źródeł (takich jak np. sztuka ludowa, architektura starożytna, postacie filmów science-fiction czy odniesienia do wyglądu roślin i zwierząt). Gdy inspiracją dla twórcy jest określony styl nie może być mowy o naruszeniu praw autorskich.
(…) utwór można określić jako inspirowany w momencie, gdy po twórczym przetworzeniu elementów dzieła pierwotnego, o charakterze utworu inspirowanego decydują jego własne, indywidualne elementy [wyrok SN z 23 czerwca 1972 r., I CR 104/72]
Utwór zależny a czas ochrony praw autorskich
Warto wiedzieć, że utwór zależny stworzony z „przekształcenia” utworu, który znajduje się już w domenie publicznej, chroniony jest „standardową” (trwającą 70 lat od dnia śmierci autora dzieła) ochroną prawnoautorską. Pamiętasz słynny obraz Marcela Duchampa „L.H.O.O.Q.” (znany jako „Mona Lisa z wąsami”)? O ile oryginalna „Mona Lisa” bez wątpienia znajduje się w domenie publicznej, o tyle przeróbka Duchampa wciąż objęta jest ochroną prawa autorskiego, która trwać będzie aż do 2039 roku (więcej o wariacjach na temat słynnego obrazu Leonardo da Vinci przeczytasz tutaj).
Trudne kryteria oceny
Właściwa kwalifikacja przedmiotu prawa autorskiego (utwór inspirowany czy może już opracowanie cudzego utworu?) przysparza wiele trudności nie tylko twórcom, ale również samym prawnikom. Nie ma jednego pewnego sposobu oceny, a każdy przypadek konfliktu pomiędzy utworem zależnym a utworem inspirowanym musi być rozpatrywany oddzielnie. Dokonując oceny należy za każdym razem sprawdzić, czy utwór zawiera – chronione przez prawo autorskie – elementy twórcze cudzego dzieła. Jeśli ich brak, najprawdopodobniej będziemy mieli do czynienia z utworem inspirowanym. [mm]
Magdalena Miernik
Aktualizacja 21.10.2014: W związku ze zmianą stanu prawnego w tekście artykułu naniesiono stosowne poprawki.
Źródło: Lookreatywni
