Apolonia czy Arogancja?

Telefon z TVP: podekscytowana dziennikarka oznajmia, że mamy pierwszą „polską czcionkę“ od czasów Jana Kochanowskiego (sic!) i prosi o komentarz. Wstrząśnięci tym historycznym przełomem pytamy, co też kryje się pod tą tezą. Okazuje się, że dokonania Jana Januszowskiego, Adama Półtawskiego, Zygfryda Gardzielewskiego, Heleny Nowak, Andrzeja Heidricha, Jerzego Desselbergera, Henryka Sakwerdy, Bronisława Zelka, Bogdana Żochowskiego, Franciszka Otto, Łukasza Dziedzica, Artura Frankowskiego, Jacka Mrowczyka, Wojciecha Janickiego i innych projektantów zostały nagle wymazane gumką myszką.

Któż to samozwańczo mianował się na pierwszego typografa Polski? Okazuje się, że jest nim niejaki dr Tomasz Wełna z Prudnika. Tytuł naukowy zyskał właśnie dzięki stworzeniu kroju Apolonia, rzekomo, cyt. „jedynej czcionki dostosowanej do pisowni i ortografii języka polskiego“.

Po zapoznaniu się z dokumentacją dostępną na stronie Tomasza Wełny i jego wypowiedziami postanowiliśmy napisać komentarz, który rzuci światło na nieprawdziwe stwierdzenia, które tam padają.

W wywiadzie udzielonym jednemu z portali na pytanie dziennikarza czy to prawda, że jest pierwszą osobą po Janie Kochanowskim, który opracował narodową czcionkę, pan Wełna skromnie odpowiada: „Właściwie drugą, bo wcześniej taką próbę podjął jeszcze Adam Półtawski w 1928 roku, ale opracowana przez niego czcionka nie weszła do powszechnego użytku“. Dalej stwierdza, że jego prace poprzedziły wieloletnie badania dotyczące historii języka polskiego i polskiej typografii.

Prześledźmy więc co działo się dalej w dziedzinie projektowania krojów pism opartych na historycznych założeniach – historii opartej na faktach, a nie życzeniach Tomasza Wełny.

Trudno uwierzyć w rzetelne badania, skoro Tomasz Wełna nie wie, że Jan Kochanowski proponował rozwiązania dotyczące ortografii polskiej, a nie formy graficznej czcionek. Autorem pierwszej polskiej czcionki narodowej jest Jan Januszowski, wybitny drukarz epoki Odrodzenia i twórca Nowego Karakteru – czcionki po raz pierwszy zastosowanej w 1594 roku do wydrukowania „Nowego karakteru polskiego“ - traktatu o polskiej ortografii autorstwa Jana Kochanowskiego, Łukasza Górnickiego i samego Jana Januszowskiego.

Idźmy dalej – początek XX w. – na tym według Wełny kończy się historia polskiej typografii (jak czytamy zacznie się ponownie dopiero na jego osobie), tymczasem wspomina jeszcze tylko nonszalancko Półtawskiego. Nie zauważa powstania w tym czasie Antykwy Jeżyńskiego – autorstwa Stanisława Jeżyńskiego i Jana Kuglina zaprojektowana w 1928 roku i kroju Militari zaprojektowanego przez Anatola Girsa i Bolesława Barcza w 1937 roku.

Niestety autor Apolonii nadal mija się z prawdą twierdząc, że Antykwa Półtawskiego nie weszła do powszechnego użytku. Było wręcz przeciwnie – od roku 1932 – daty odlania pierwszych czcionek była stosowana powszechnie do drugiej połowy lat 80. XX wieku będąc najpopularniejszym i najbardziej oryginalnym polskim krojem pisma. Do dziś Antykwa Półtawskiego jest stosowana w postaci fontów przez kolejnych, coraz młodszych projektantów.

To Półtawskiemu jako pierwszemu udało się związać krój pisma z pisownią i ortografią polską. Zasady te zostały świadomie uznane za decydujące podczas tworzenia nowego kroju, jakim była antykwa jego imienia. Półtawski, przy projektowaniu swojej antykwy, za podstawę obrał zagadnienia językowo-drukarskie, podobnie do Januszowskiego z XVI wieku.

Zwrócił on uwagę na odmienną częstość występowania liter w różnych językach. Jak wiadomo, zastosowanie tego samego kroju w tekstach złożonych w różnych językach daje inny wygląd kolumny tekstu. By określić wygląd kolumny w języku polskim Półtawski badał najczęściej powtarzające się połączenia liter. Odkrył, że specyfiką języka polskiego jest oprócz właściwych mu liter ze znakami diakrytycznymi częste występowanie liter w, k, y, z - zawierających dużą ilość kresek ukośnych. Informacje te stały się punktem wyjścia w projekcie Półtawskiego.

Ważnym punktem w historii polskiej powojennej typografii jest działalność powstałego w 1968 roku Ośrodka Pism Drukarskich. Jego twórcą i kierownikiem (do 1976 roku) był Roman Tomaszewski. W tym czasie powstało kilkanaście krojów pism takich jak: Bona, Alauda, Hel, Helicon czy Ping-Pong. Z Ośrodkiem współpracowało kilkunastu grafików, m.in. Małgorzata Budyta, Jerzy Desselberger, Andrzej Heidrich, Elżbieta Krużyńska, Helena Nowak i Leon Urbański. Jednym z ciekawszych krojów, który doczekał się odlania w postaci czcionek była Bona zaprojektowana w 1972 r. przez Andrzeja Heidricha.

Pod koniec lat 90. prace nad krojem dostosowanym do języka polskiego podjął Artur Frankowski. Pomysł na pismo bezszeryfowe oparte na Antykwie Półtawskiego pojawił się około 1998 roku. Celem było stworzenie współczesnego polskiego kroju. Artur Frankowski projektując Grotesk Polski zachował główne cechy i proporcje Antykwy Półtawskiego zmieniając jednocześnie kontrast pisma i upraszczając formę znaków. Powstał nowoczesny i oryginalny krój jednoelementowy i bezszeryfowy, który może być wykorzystywany zarówno w składzie publikacji jak i na stronach internetowych. Ciekawym przykładem wykorzystania możliwości Grotesku Polskiego było jego zastosowanie w 2007 roku w identyfikacji wizualnej polskiego Instytutu Książki. Studio graficzne “Otwarte” z Krakowa opracowało wizytówki, papiery firmowe, serię wydawnictw i stronę internetową instytutu. W tym samym roku zamówiło również opracowanie cyrylicy Grotesku Polskiego specjalnie na potrzeby rosyjskojęzycznego katalogu na targi książki w Moskwie. W 2006 roku Grotesk Polski został uznany przez czasopismo “2+3D” za jeden z 10 najlepszych projektów graficznych z ostatnich lat.

W tym kontekście warto wspomnieć o innym polskim piśmie narodowym – Silesianie – piśmie dla Śląska. Krój pisma powstał na zamówienie Urzędu Marszałkowskiego Samorządu Województwa Śląskiego i Śląskiego Zamku Sztuki i Przedsiębiorczości w Cieszynie. Inicjatorkami przedsięwzięcia były Ewa Satalecka i Ewa Gołębiowska, krój zaprojektowali Artur Frankowski i Henryk Sakwerda. Z założenia Silesiana miała być pismem ozdobnym, reprezentacyjnym – na specjalne okazje. Autorzy zdecydowali, że punktem wyjścia będzie pismo pochyłe, wywodzące swoją formę z tradycyjnej kaligrafii. Silesiana wzorowana jest na cancellaresce – kancelaryjnym łacińskim piśmie kursywnym, posiada jednak własną oryginalną formę.

Prace nad Silesianą oraz finalna postać kroju prezentowane były na wystawach w kraju, a także na międzynarodowej konferencji typograficznej ATypI w Brighton, w 2007 roku.

Silesiana otrzymała też w 2007 roku główną nagrodę w prestiżowym konkursie “Śląska Rzecz” w kategorii grafika użytkowa.

W 2010 roku powstał krój pisma Danova zaprojektowany również z uwzględnieniem specyfiki języka polskiego. Autorem kroju jest Jacek Mrowczyk – projektant grafik, wykładowca ASP w Katowicach, współzałożyciel i redaktor ogólnopolskiego magazynu “2+3D”. W Danovie po raz pierwszy pojawia się pomysł specjalnych ligatur dla rz, cz, sz, ch, dz. Jak sam autor zaznacza nawiązuje w swoim charakterze do projektu Antykwy Półtawskiego autorstwa Adama Półtawskiego oraz Grotesku Polskiego Artura Frankowskiego.

Twórcą wielu krojów z ostatnich kilkunastu lat (np. Clan, Good, More, Mach, Pitu), w których doskonale rozwiązane są polskie znaki diakrytyczne jest Łukasz Dziedzic. Nie są to kroje intencjonalnie odwołujące się do polskiej tradycji typograficznej, stanowią jednak kolejny dowód na wysoki poziom krojów pism powstających w Polsce.

Wszystkie wymienione powyżej osoby – Satalecka, Sakwerda, Mrowczyk, Dziedzic i Frankowski zajmują się typografią zawodowo i oprócz bycia projektantami prowadzą również wykłady i warsztaty z projektowania pism. Ich dokonania opisywane były w literaturze tematu, specjalistycznej prasie i prezentowane na wykładach i wystawach. Tym większe zdziwienie budzi kompletne pominięcie w pracy doktorskiej współczesnie projektowanych krojów pism przez pana Wełnę i postulowanie szczególnych praw czy względów dla kolejnego, a przy tym nieoryginalnego pomysłu, jakim jest krój Apolonia.

Na koniec chcielibyśmy podzielić się kilkoma uwagami na temat kroju Apolonia.

Niezwykły wkład autora i oryginalność kroju miała polegać na dostosowaniu go do języka polskiego m.in. poprzez unikalnie zaprojektowane litery w, y, z, k. Jak już wcześniej pisaliśmy jest to propozycja i dorobek Adama Półtawskiego z lat 20. XX wieku – w Apolonii zastosowana po raz kolejny, co gorsze bez powołania się na źródło.

Autor proponuje zastosowanie nietypowych ligatur dla głosek takich jak: rz, cz, sz i innych. Pomysł również nienowy – po raz pierwszy pojawił się w Danovie. W przypadku Apolonii jest to projekt chybiony – zaproponowane rozwiązanie liternicze w znacznym stopniu zmniejszają czytelność tekstu poprzez nierównomierne odległości międzyliterowe.

Czy można zaprojektować polski krój pisma z niepoprawnymi polskimi znakami diakrytycznymi? Okazuje się, że jest to możliwe. Ogonki w Apolonii zostały zaprojektowane wbrew zasadom i bez wyczucia. Są niedostosowane do cech strukturalnych kroju. Kuriozum stanowi litera „Ł”, zaś akcenty nad „ń“, „ś“ i „ć“ zbytnio przechylają się w prawo.

Naszym zdaniem krój pisma Apolonia niestety jest projektem wtórnym i niedopracowanym. Po dokładnej analizie budowy pisma można dostrzec bardzo duże podobieństwo do kroju Laudatio BQ z 1982 roku, który zaprojektował niemiecki projektant Friedrich Poppl dla firmy Berthold.

Wcale nas to nie dziwi – jak zauważył Robert Chwałowski – „a-” w nazwie Apolonia oznacza wg słownika języka polskiego „pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na zaprzeczenie lub brak jakiejś cechy“.

Magdalena Frankowska, Artur Frankowski – projektanci z Fontarte, autorzy krojów pism i publikacji z dziedziny typografii i projektowania. Członkowie STGU.