Nie przypadkiem w tytule ustawy z 4 lutego 1994 roku – najważniejszej ustawy regulującej prawo autorskie w Polsce – pojawia się tuż obok „praw autorskich” zwrot „…i prawach pokrewnych” (pełna nazwa ustawy to „ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych”). Czy zwróciliście kiedyś na to uwagę? Dlaczego ustawodawca zdecydował się oddzielić prawa pokrewne od praw autorskich? Czy są to dwa odrębne rodzaje praw? O tym wszystkim w dzisiejszym artykule.
Zaprenumeruj newsletterPrawa pokrewne = prawa artystów wykonawców
Prawa pokrewne to prawa szczególnie istotne w pracy m.in. aktorów, muzyków, producentów, dziennikarzy, ale też naukowców. “Pokrewność” praw pokrewnych względem praw autorskich wyraża się w tym, że ich przedmiot jest zbliżony do utworów lub wiąże się z ich eksploatacją. Zasadnicza różnica polega na tym, że prawa pokrewne przysługują osobom, którym nie można przypisać twórczego wkładu w powstanie utworu. Chodzi o osoby i podmioty, które pośredniczą w przekazywaniu utworu publiczności. Prawa pokrewne zabezpieczają więc interesy w szczególności:
- aktorów,
- recytatorów,
- tancerzy i mimów,
- dyrygentów i instrumentalistów,
- producentów oraz wydawców wideogramów i fonogramów,
- nadawców radiowych i telewizyjnych,
- wydawców książek, twórców wydań naukowych i krytycznych.
Jak widać chociażby po powyższym wyliczeniu, charakter praw pokrewnych jest bardzo różnorodny. Niestety, w polskim prawie brak jednej, legalnej definicji praw pokrewnych. Aby lepiej zrozumieć ich znaczenie proponuję przyjrzeć się poszczególnym rodzajom praw pokewnych.
Prawa pokrewne i ich rodzaje
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wymienia pięć rodzajów praw pokrewnych. Są to:
#1: Prawa do artystycznych wykonań
Prawo do artystycznych wykonań to prawo pokrewne najbliższe naturze utworu w rozumieniu prawa autorskiego, ponieważ ochrona tego prawa wynika z samego faktu „dodania” do wykonania elementów twórczych. Utwór jest jednak “czymś więcej”, ponieważ cechuje się indywidualnością i oryginalnością, a nie tylko artystycznym odtworzeniem cudzego dzieła (a tym właśnie jest artystyczne wykonanie).
Artystycznym wykonaniem chronionym przez prawa pokrewne będzie np. deklamacja wiersza przez aktora, realizacja cudzego projektu architektonicznego (zobacz: Odpowiedzialność prawna architektów – wywiad z mec. Marcinem Lassotą po Element Urban Talks), odwzorowanie rękodzieła sztuki ludowej czy zaśpiewanie piosenki. Natomiast utworem chronionym przez prawo autorskie będzie – odpowiednio – wiersz, projekt architektoniczny lub piosenka (połączenie melodii i tekstu).
Komu przysługują prawa do artystycznych wykonań?
Przede wszystkim artystom wykonawcom. Do grona artystów wykonawców nie należą osoby odpowiedzialne za backstage czyli wykonujące czynności czysto techniczne, np. oświetleniowcy, technicy dźwięku, suflerzy, garderobiane, charakteryzatorzy, kierownicy produkcji… Niemniej, nie można wykluczyć, że w konkretnych przypadkach wkład takich osób również może przybrać charakter twórczy. Pisałem o tym na przykładzie praw autorskich do bodypaintingu (zobacz: Bodypainting, henna i skaryfikacja a prawo autorskie). Bodypainter może być uznany za współautora np. fotografii, o ile przygotował modela i potraktował swoje zadanie w sposób twórczy, uczestniczył w sesji zdjęciowej, dokonywał na bieżąco poprawek lub zmian malunku na ciele, pozował modela, ustawiał światło itd.
Wyjaśniałem to pewnemu artyście, który stworzył bodypainting specjalnie na potrzeby sesji w plenerze, ale to fotograf podał się za jedynego autora zdjęć i zatrzymał następnie całą nagrodę zdobytą w konkursie fotograficznym… Wysoką nagrodę.
Wracając do artystów wykonawców, ich prawa do artystycznych wykonań są zbliżone do osobistych i majątkowych praw autorskich. Przysługują im bowiem:
- wskazywanie ich jako wykonawcy, z wyłączeniem przypadków, gdy pominięcie jest zwyczajowo przyjęte,
- decydowanie o sposobie oznaczenia wykonawcy, w tym zachowania anonimowości albo posłużenia się pseudonimem,
- sprzeciwianie się jakimkolwiek wypaczeniom, przeinaczeniom i innym zmianom wykonania, które mogłyby naruszać ich dobre imię;
- korzystanie z artystycznego wykonania i rozporządzania prawami do niego na wymienionych w ustawie polach eksploatacji,
- prawo do wynagrodzenia za korzystanie z artystycznego wykonania lub za rozporządzanie prawami do takiego wykonania określone w umowie albo przyznane w przepisach ustawy,
- w przypadku nadawania, reemitowania lub odtwarzania artystycznego wykonania za pomocą wprowadzonego do obrotu egzemplarza, artyście wykonawcy przysługuje prawo do stosownego wynagrodzenia.
#2: Prawa do fonogramów i wideogramów
Te dwa sformułowania mogą brzmieć archaicznie w obecnych czasach “fejskultury”. Przypomnijmy jednak, że ustawa o prawie autorskim (i oczywiście
Źródło: Lookreatywni
